De Von Clermonts uit Vaals: Lakenfabrikanten en bestuurders

Vaalsbroek werd in 1761 gekocht door Johann Arnold von Clermont waarna hij het door zijn huisarchitect Joseph Moretti liet verbouwen.

Johann Arnold (geb. 1728) stamde uit een oude Akense familie, evangelisch-luthers van kerkgezindte. Zijn grootvader Johann Adam 1673-1731 vergaarde een fortuin als laken- en naaldenfabrikant. Zijn bedrijf leverde de uniformstoffen voor de garderegimenten van het Russische en Oostenrijkse hof.   

Esaias Clermont (1698-1751), de vader van Johann Arnold zette het bedrijf voort. Intussen ging zijn derde kind Arnold in Essen bij zijn grootouders wonen om daar de Latijnse School te volgen. Esaias en zijn vrouw Margarethe kregen in totaal tien kinderen, waarvan er vijf stierven voordat ze volwassen waren. Drie ervan stierven zelfs binnen enkele weken na elkaar, tijdens een griepepidemie. 

De familie woonde van oudsher in Burtscheid in het oude Haus Pelikan aan de hoofdstraat van Burtscheid dat ze in 1700 van de Akense architect Laurenz Mefferdatis gekocht zouden hebben. Vanaf 1712 woonden de Klermondts zoals ze toen nog heette in de Franzstrasse in Aken.

 

Na zijn schooltijd ging Johann Arnold in de leer bij enkele grote handelshuizen in Duitsland. Vervolgens maakte hij als vertegenwoordiger van zijn vaders handelsreizen naar Oost-Europa. Toen zijn vader stierf in 1751 was Arnold pas 23 jaar oud was. Zijn moeder Margarethe von Clermont-von Huyssen was zeer zakelijk ingesteld en zette het bedrijf samen met Arnold voort. Die ondernemersgeest had ze niet van vreemden. De familie van haar moeder, de Von Aussem had de postkoetsdienst van Duitsland in handen, en het geslacht Von Huyssen bracht juristen, raadsheren en burgemeesters voort.

 

In 1752 werd  de verheffing van de familie Klermondt tot de keizerlijke adel - die Arnolds vader al eerder had aangevraagd bij de keizerlijke hofraad in Wenen - voltooid terwijl Arnold in Wenen was. Hij en zijn broers en zussen en hun nakomelingen mochten vanaf nu "Von" voor hun naam zetten. Omdat er geen Klermond(t) op de papieren stond, maar Clermont, hield hij vanaf dat moment ook die schrijfwijze aan. Het 'Von' gebruikte hij pas jaren later. Weer twee jaar later, in 1754,  trouwde Arnold met zijn achternichtje Maria Sophie Elisabeth Emminghaus (1733-1783), met wie hij dezelfde overgrootvader Huyssen deelde. De vader van Sophie, Heinrich Wilhelm Emminghaus 1682-1749 was de eerste burgemeester van Hagen. 

 

Aanvankelijk bouwde Arnold het bedrijf in Aken verder uit. Net als andere Akense textielfabrikanten werd hij echter gehinderd door de machtige Akense gilden met hun strenge regels. Daarom werd er vaak gewerkt met lakenbazen in Vaals, dat toen onder de Staten Generaal der Nederlanden viel. Spinnen en weven was hier al generaties lang een winterse bijverdienste voor de boeren en is ook nog lang thuiswerk gebleven. In Vaals waren er veel minder beperkingen voor een ondernemer en dat gaf de doorslag om in 1760 te verhuizen naar Vaals dat lang een Duitstalig dorp is geweest.

 

 

 Johann Arnold vestigde zich met zijn gezin op Kasteel Vaalsbroek dat hij grondig had laten renoveren met behulp van de Milaanse architect Joseph Moretti (zie ook foto rechtsboven). Hij had daar tevens een lakenweverij en een volmolen.

 

Intussen kocht hij in het centrum van Vaals land aan de Gaubeek. Ook hier gaf hij Joseph Moretti de opdracht om een groot pand te bouwen. Het moest zowel woonhuis, kantoor als lakenfabriek moest worden. Dit werd het Stammhaus van de Clermonts, nu het 'Von Clermonthuis' genoemd. Het is een paleisachtig gebouw geworden. (Zie tevens pagina gebouwen). Hij zette nog meer bedrijfspanden neer en fraai ogende, solide woningen volgens een zelf ontworpen plan voor Vaals. Het zou een stadje worden met mooie lanen, parken en visvijvers. Voor een deel is dat nog terug te vinden in het dorp.

 

Het riviertje de Gau werd gekanaliseerd en ondergronds gebracht in een systeem dat schoon water gescheiden hield van vuil water. Zo had men overal in Vaals goed drinkwater. Want het water van de Gau was zeer zuiver en kalkarm en had een vaste temperatuur. Daarmee was het eveneens ideaal voor de lakenfabricage en vooral voor het spoelen en verven van het doek, dat Arnold een zeer belangrijk onderdeel van het lakenweven achtte. Hij had hiertoe ook een aparte ververij laten bouwen die tegenover het latere Bloemendal lag.

 

Voor zijn lakens gebruikte Von Clermont voornamelijk Spaanse Merinowol waarmee hij onder andere fijn wit laken maakte dat vooral werd afgenomen in Portugal en in het Ottomaanse rijk. Het Merinoschaap wordt nog steeds als de schapensoort met de fijnste en rijkste wolvacht beschouwd.

 

De meeste historische gebouwen in Vaals verwijzen naar Von Clermont. De bouwwerken zijn doorgaans gebouwd door zijn Akense huisarchitect Joseph Moretti, met de bedoeling Vaals een stedelijke uitstraling te geven. Thans noemt men het de ‘Von Clermont-kroonjuwelen’ die het gezicht bepalen van het centrum van Vaals.  Destijds kon je in één oogopslag zien welk gebouw van Von Clermont was. Al zijn panden hadden dezelfde kleur geel. Die kleur is deels in het huidige Von Clermonthuis terug te zien.  Johann Arnolds spreuken staan nog steeds op het Von Clermonthuis. In de versiering boven de poort bevindt zich een van zijn lijfspreuken: Spero invidiam (Ik hoop/verwacht benijd te worden), terwijl aan de binnenhof een ander devies is te lezen: Nil volentibus arduum (Niets is onmogelijk voor hen die willen van Horatius 65-8 v. Chr).

 

Ook in godsdienstig opzicht was in Vaals meer vrijheid, een reden waarom Arnolds overgrootvader Johann Klermond daar in 1668 de Lutherse kerk had gesticht, die in 1736 een nieuw gebouw neerzette. Omdat de NL hervormde kerk de staatskerk was mochten de andere gezindten alleen kerken bouwen die geen herkenbare kerkvorm hadden. Het is dus een achthoekig gebouw geworden, dat van binnen nog een oorspronkelijk, fraai interieur heeft.

 

Johann Arnolds bezit groeide in de jaren erna voortdurend, zowel in Duitsland als in Vaals. Ook zijn gezin groeide enorm. Zestien kinderen kregen hij en de vrouw die hij liefhad, allen in een tijdspanne van negentien jaar.  Drie daarvan stierven op zeer jeugdige leeftijd en enkele dochters stierven in of na het kraambed zodat Arnold tijdens zijn leven van zes van zijn kinderen afscheid moest nemen. Helaas was hij dat wel gewend door het vroegtijdig overlijden van zijn broers en zussen. De twee zussen die oproeiden, trouwden en kinderen kregen werden niet ouder dan midden veertig en zijn enige overgebleven broer Theo bereikte de leeftijd van achtenvijftig jaar. Het was niet zo dat er in die tijd geen hoge leeftijden behaald werden, hun oma van vaderskant is vierennegentig geworden. De kans op een vroeg overlijden was echter erg groot gezien de beperkte medische kennis en rondgaande besmettelijke ziekten als de pokken en kinkhoest. Voor zijn dierbare overleden gezinsleden liet Arnold een mausoleum bouwen in het park van Kasteel Vaalsbroek. 

 

Als heer van Vaalsbroek werd hij opgenomen in de rechtsprekende Schepenbank van Vaals-Holset en Vijlen, waarvan hij de vice-schout was. Hiermee kon hij de belangen van de ondernemers behartigen en tegelijkertijd de werkgelegenheid beschermen. Zo vaardigde de Schepenbank van Vaals-Holset en Vijlen in 1765 een verordening uit waarin de rechten en plichten van thuiswevers waren vastgelegd.

Het bezit van Kasteel Vaalsbroek verschafte hem de titel 'Opperrechter en Oppererfheer van den Maelensbosch' (deel van het Vijlener bos), wat betekende dat hij rechtsprak op zijn eigen landgoed.

In 1776 overleed zijn moeder en werd de erfenis van zijn ouders verdeeld. Arnold kreeg van de ervende familieleden de taak om alle fabrieken te beheren.

In 1783 moest Arnold voorgoed afscheid nemen van zijn vrouw, Sophie von Clermont, iets dat hem erg zwaar viel. Op haar grafplaat staat genoemd dat ze behalve echtgenote, moeder en vriendin, ook troost en schild der armen en iedere hulpbehoevende was.

Vanaf haar dood legde Arnold zijn functie als Vice-schout van Vaals, Holset en Vijlen neer. In 1786 vertrouwde hij de dagelijkse leiding van zijn bedrijf toe aan zijn twee oudste zonen: Carl Theodor en Johan Adam, zonder zich er zelf helemaal uit terug te trekken. De Duitse fabrieken werden door zijn schoonzoon Karl Kopstadt (1754-1794) geleid. Zelf maakte Arnold reizen door Duitsland en de landen eromheen, steeds vergezeld door twee van zijn dochters. Van elke reis bracht hij zaden en zaailingen mee van bijzondere bomen om die in de tuin van Kasteel Vaalsbroek te planten. Het park van Vaalsbroek is nog steeds zoals hij het destijds liet aanleggen.

 

Er werd van Johann Arnold vaak gezegd dat hij een man van de 'Verlichting' was, een intellectuele stroming die ontstond in de 18e eeuw en die de rede voorstond. De nadruk lag op de bevordering van de wetenschap en de tolerantie. Het maakte de weg vrij voor burgerrechten en de beperking van machtsmisbruik door de kerk. Voor een man die adellijke rechten had aangevraagd is het wat ongeloofwaardig om een gelijkheidsbeginsel voor alle burgers na te streven, maar sociaal ondernemend was Johann zeker. Dat spreekt al uit het stratenplan en de voorzieningen die hij in Vaals had uitgevoerd. Als lid van de schepenbank (gemeenteraad) hield hij zich o.a. bezig met de bouw van een school, brandblusmaterieel, onderhoud van de kerken en wegen en het aanstellen van een vroedvrouw.

 

Von Clermont had veel connecties en een brede belangstelling en ontwikkeling. Hij ontving mensen uit de kunst- en wetenschapswereld in zijn huizen in Vaals. Zijn zus en een aantal van zijn kinderen zijn getrouwd met leden van de familie Jacobi die niet alleen lakenfabrikanten, maar ook wetenschappers en schrijvers voortbracht. Zij bezochten Vaals, vaak samen met vrienden. De auteur en filosoof Johann Gottfried von Herder bedacht de term: Vaalser Paradies voor het Vaals dat Von Clermont had opgebouwd. Ontdekkingsreiziger en wetenschapper Georg Forster schreef vol bewondering over von Clermonts bezit en over het reilen en zeilen in de fabriek. ( https://www.dbnl.org/tekst/agt_001zuid01_01/agt_001zuid01_01_0008.php ) Tevens vroeg Forster zich af met vooruitziende blik af waar in de toekomst de brandstoffen vandaan moest komen om fabrieken zoals in Vaals en Aken op te laten werken, want ook aan de steenkool zou een einde komen...

 

Vanaf 1793 trok Johann Arnold zich helemaal terug uit het bedrijf en liet zijn imperium over aan zijn  zonen Carl Theodor Arnold (1756-1826) en Johann Adam Heinrich (1759-1826) De Duitse fabrieken werden door Kopstadt en later Jacobi geleid. Hij werkte aan de voltooiing van zijn droomhuis: kasteel Bloemendal.

 

Vanwege de Franse invasie van Duitsland vanaf 1792 beval Clermont dat zijn handelskantoor in Aken naar Braunschweig moest worden verplaatst om handel met zijn Oost-Europese partners te kunnen blijven drijven.

 

In 1794 bezette het Franse leger al het gebied ten westen van de Rijn en moest Von Clermont in Aken en Vaals buigen voor de Franse bezettingstroepen en zich aanpassen om aan de dreigende boete te ontkomen en zijn bedrijf draaiende te kunnen houden. Als gevolg hiervan kreeg zijn bedrijf grote opdrachten voor het Franse leger om stoffen voor militaire uniformen te vervaardigen en te leveren.

Nadat de Fransen heersers in 1794 het Arrondissement d'Aix-la-Chapelle binnen het Département de la Roer hadden opgericht, werd hij aangeworven als financieel commissaris van de voorlopige centrale regering in Aken. Ook zijn zonen namen deel in het Franse bestuur van de Nedermaas.

 

In 1795 kon Arnold von Clermont zich om gezondheidsredenen uit de hoge regeringsfunctie terugtrekken, doch moest tegelijkertijd het ambt van Kantons-commissaris aanvaarden. Voor zijn dood op 5 december 1795 kon hij deze taak overdragen aan zijn jongste zoon Henri von Clermont die jurist was. Hij stierf op zevenenzestigjarige leeftijd en werd bijgezet in het mausoleum op Vaalsbroek. Er wordt veel goeds over hem gezegd, hij zou rechtvaardig en sociaal bewogen zijn. Hij laat in elk geval een prachtige erfenis na, die ook al een getuigenis vormt.

 

Publicaties van Johann Arnold von Clermont:

• Freymütige Betrachtungen eines Weltbürgers zum Wohl v. Aachen, (anonym) Frankfurt u. Leipzig 1788;

• Beytrag zu d. Verbesserungs-Vorschlägen in betr. d. Kaiserl. Freyen Reichsstadt Aachen bes. ihrer Tuch-Manufacturen, 1789;

• Versuch eines Plans zu Errichtung eines Arbeitshauses in der Freyen Reichsstadt Aachen, Düsseldorf 1791